Δρίμακος: Ο Σπάρτακος του Πιτυούς!
Η πρώτη πετυχημένη εξέγερση δούλων στην Αρχαία Ελλάδα, με επικεφαλής τον Μεσσήνιο Δρίμακο και η πρώτη αυτόνομη δημοκρατία απελεύθερων δούλων, φαίνεται πως διαδραματίζεται στο Πιτυός!
Κατά τον Νυμφόδωρο το Σικελό
Κατά τον 3ο πχ αιώνα Χιώτες που έφυγαν από το νησί και μετανάστευσαν στην Κάτω Ιταλία, μετέφεραν την ιστορία μιας μεγάλης εξέγερσης δούλων στο νησί της Χίου. Η εξέγερση έλαβε χώρα μερικές δεκαετίες νωρίτερα. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες αυτές, οι δούλοι αγανάκτησαν για τις άθλιες συνθήκες της ζωής τους και με επικεφαλής τον Μεσσήνιο Δρίμακο, κατάφεραν να νικήσουν τις φρουρές των αρχόντων και να εγκατασταθούν στη Βόρεια Χίο, στη φυσική οχυρή θέση που ορίζουν το οροπέδιο του Αίπους και το Πελλιναίο με τις ψηλές κορυφές του. Εκεί έφτιαξαν μια αυτόνομη κοινότητα ισότιμων και ελεύθερων πολιτών με το δικό της πολιτικό, δικαστικό, οικονομικό και στρατιωτικό σύστημα.
Οι άρχοντες από τα πεδινά, δεν μπορούσαν να τους καθυποτάξουν πλέον και για αυτό διαπραγματεύτηκαν με τον ηγέτη τους Δρίμακο, ένα mundus vivendi ειρηνικής συνύπαρξης. Βάση της συμφωνίας αυτής, οι μεν άρχοντες δεν θα ξαναέστελναν στρατό εναντίον τους και θα σέβονταν την αυτονομία τους, οι δε απελεύθεροι πρώην δούλοι δεν θα δέχονταν πλέον νέους δούλους στις γραμμές τους και θα γύριζαν πίσω όσους το έσκαγαν, εκτός εάν έφεραν εμφανή σημάδια κακοποίησης από τα αφεντικά τους.
Ωστόσο, οι άρχοντες συνέχιζαν να έχουν επικηρυγμένο τον ίδιο τον Δρίμακο. Εκείνος γνωρίζοντας την επικήρυξη, όταν αρρώστησε βαριά και επρόκειτο να πεθάνει, ζήτησε από τον πιο πιστό του σύντροφο – κατά ορισμένες εκδοχές τον ίδιο τον εραστή του – να του πάρει το κεφάλι και να το πάει στην πόλη για να εισπράξει την αμοιβή της επικήρυξης και να την μοιράσει στην κοινότητα.
Με τον χαμό όμως του Δρίμακου, η σταθερότητα στις σχέσεις αρχόντων και δούλων διαταράχθηκε και νέες εξεγέρσεις και αποστασίες σκλάβων συνεχίστηκαν χωρίς να υπάρχει κάποιος να τις σταματήσει. Η Χίος βυθίστηκε ξανά σε κοινωνικό χάος. Οι άρχοντες πιστεύοντας πως για αυτό οφείλεται η εκτέλεση του Δρίμακου, για να τον εξευμενίσουν έφτιαξαν ναούς και βωμούς προς τιμήν του, λατρεύοντας τον ως ημίθεο, ισάξιο του Ηρακλή. Έτσι ο Δρίμακος πέρασε στην ιστορία για πολλούς λόγους.
Αυτά αναφέρει ο ιστορικός της Κάτω Ιταλίας, Νυμφόδωρος ο Σικελός. Η αυθεντικότητα της παραπάνω ιστορίας αμφισβητείται, καθώς πλην του Νυμφόδωρου δεν έχει επαληθευτεί από άλλο σύγχρονο ιστορικό της εποχής.
Ο Δρίμακος εμπνέει τους Δειπνοσοφιστές
Ωστόσο, λίγα χρόνια μετά τον Νυμφόδωρο, πάνω στην υπόθεση αυτή έρχονται να αναλογιστούν οι Δειπνοσοφιστές με τον Αθήναιο τον Ναυκρατίτη. Αυτός το 228 π.Χ. καταγράφει σχετικό διάλογο τους στον οποίο, συγκρίνουν τις έως τότε, αποτυχημένες εξεγέρσεις των δούλων με το πετυχημένο μοντέλο της ηγεσίας του Δρίμακου.
Σύμφωνα με τον Αθήναιο, η επιτυχία του Δρίμακου συνίσταται στο γεγονός ότι παρέθεσε ένα μοντέλο σώφρονος και γενναίας πολιτικής διακυβέρνησης της επαναστατημένης κοινότητας των δούλων και άσκησε μια realpolitik έναντι των πρώην αφεντικών. Από τη μία, δηλαδή, επεδίωξε να διατηρήσει ένα πολιτικό όραμα και την ακεραιότητα μιας μικρής και αδύναμης ακόμη νέας κοινότητας. Από την άλλη, αντιμετώπιζε την πραγματική κατάσταση στην οποία η κοινότητα αυτή παρέμενε περιτριγυρισμένη από έναν εχθρικό περίγυρο και προσπαθούσε να τη στρέψει προς την επιθυμητή κατεύθυνση.
Οι Δειπνοσοφιστές μάλιστα, ισχυρίζονται πως η επιτυχία της εξέγερσης των σκλάβων στη Χίο – μέχρι τότε όλες οι άλλες είχαν αποτύχει – συνιστά ένα είδους Νέμεσις των Θεών γιατί οι Χιώτες είχαν διαπράξει Ύβρη: ήταν οι πρώτοι στον Ελλαδικό χώρο, που αγόραζαν δούλους από άλλους, χωρίς πιο πριν να τους έχουν καθυποτάξει σε κάποια μάχη.
Σύγχρονοι μελετητές
Νεότερες μελέτες, όπως της Σοβιετικής Αρχαιολόγου – με εξειδίκευση στην Αρχαία Χίο – Irina Alexandrovna Shishova, εκτιμούν πως η ιστορία του Δρίμακου όπως παρουσιάζεται στο γραπτό του Νυμφόδωρου είναι γεμάτη εσωτερικές αντιφάσεις: η λατρεία του Δρίμακου από τους Χιώτες άρχοντες δεν συνάδει με τον ρόλο του ως αρχηγού της εξέγερσης. Μια επιπλέον λεπτομέρεια στα γραπτά του, ότι ο Δρίμακος εμφανίστηκε μετά θάνατον σε ένα όνειρο στους Χιώτες ιδιοκτήτες σκλάβων (που νόμιζαν ότι είναι, οι υπεύθυνοι για το θάνατό του) και τους προειδοποίησε για τα σχέδια των σκλάβων φαίνεται εντελώς απίθανη.
Σύμφωνα με τον Γερμανό ιστορικό Richard Laqueur, το κείμενο του Νυμφόδωρου συνδυάζει δύο διαφορετικούς θρύλους για διαφορετικές εξεγέρσεις σκλάβων: ο ένας είναι ο Χιώτικος θρύλος για τον αρχηγό της εξέγερσης των σκλάβων Δρίμακο, ο άλλος για τον ανώνυμο «Καλοκόμο Ήρωα» (Ἥρως Εὐμενής). Αυτό το ετερογενές υλικό συντάχθηκε στη συνέχεια με αφορμή παρόμοιων εξεγέρσεων σκλάβων στη Σικελία.
Το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο γεννάται η ιστορία του Δρίμακου.
Στην ιστορική βιβλιογραφία υπάρχουν διάφορες χρονολογήσεις για την εξέγερση των σκλάβων της Χίου. με εύρος από τον 6ο έως τον 2ο αιώνα πχ. Η Irina Alexandrovna Shishova θεωρεί ως ορθότερη χρονολόγηση την περίοδο μεταξύ 4ου-3ου αιώνα π.Χ., όταν εκτυλίχθηκε στη Χίο ένας πολιτικός αγώνας δημοκρατών και αριστοκρατών που αποδυνάμωσε το ενιαίο μέτωπο των ιδιοκτητών σκλάβων και είναι και η εποχή που βρίσκεται πιο κοντά στην καταγραφή του Νυμφόδωρου.
Πελοποννησιακός πόλεμος – Συμμαχία Χίου και Σπάρτης
Η επικρατέστερη όμως εκδοχή για την αποδυνάμωση των Χιωτών αρχόντων είναι μια εξέγερση δούλων, κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου. Βρισκόμαστε σε μια κρίσιμη φάση του πολέμου, μεταξύ 412 και 407 πχ όταν η πλάστιγγα φαίνεται πως γέρνει προς τη μεριά των Σπαρτιατών. Η Χίος, αν και διακεκριμένη εμπορική αποικία των Αθηναίων, βλέποντας την αποδυνάμωση των συμμάχων της, αρπάζει την ευκαιρία να ξεσηκωθεί και να αλλάξει στρατόπεδο, προσεγγίζοντας την Σπάρτη. Οι Σπαρτιάτες δέχονται το ανέλπιστο δώρο, ωστόσο αδυνατούν να μεταφέρουν μεγάλες ναυτικές δυνάμεις τόσο μακριά.
Εκστρατεία Αθηναίων κατά της Χίου
Οι Αθηναίοι θα στείλουν εκστρατευτικό σώμα για να τιμωρήσουν την αποστασία των Χιωτών και θα καταλάβουν ορισμένα παραλιακά λιμάνια του νησιού, όπως τα Φανά στο νότο και το Δελφίνι στον κόλπο της Λαγκάδας στον βορρά. Από εκεί θα διακόψουν το τόσο κρίσιμο για την επιβίωση του νησιού, ναυτικό εμπόριο.
Φυγή Χιωτών αρχόντων στα ορεινά
Οι Χιώτες άρχοντες θα καταφύγουν στα ορεινά όπου, για να επιβιώσουν, θα πάρουν μαζί τους και αρκετούς σκλάβους τους οποίους θα βάλουν να εργαστούν για να κάνουν καλλιεργήσιμη την ορεινή γη. Από τα Φανά και κυρίως από το Δελφίνι, οι Αθηναίοι καλούν τους δούλους των Χιωτών που βρίσκονται στα ορεινά να ξεσηκωθούν και να ενωθούν μαζί τους, κάτι που γίνεται σε κάποιο βαθμό.
Ήττα και οπισθοχώρηση Αθηναίων
Στο τέλος οι Αθηναίοι χάνουν και αναγκάζονται να λύσουν την πολιορκία τους, αφήνοντας πίσω τους, τους ελεύθερους τέως δούλους. Οι άρχοντες της Χίου επανέρχονται στην κοινωνική τους θέση αλλά πλέον αδυνατούν να δαμάσουν τον πληθυσμό των δούλων που έχει αποκτήσει άλλη αυτοπεποίθηση και αυτονομία.
Στις μέρες μας τα σημάδια των μεγάλων αμυντικών οχυρώσεων της πολιορκίας των Αθηναίων είναι ακόμα ορατά στο Δελφίνι, και σε τρεις σημαντικές οχυρές θέσεις στα βορειοανατολικά όρια της κοινότητας του Πιτυούς: τα Κοίλα, τον Παλαιόπυργο στη Σκάφη και το Ρημόκαστρο.
Σχετικά τοπωνύμια
Στο δάσος του Πιτυούς, προς τα δυτικά όρια της κοινοτικής έκτασης με την αντίστοιχη της Κατάβασης, ένας ξεροπόταμος που συνδέει τον αρχαίο αγροτοποιμενικό οικισμό «Φαρδύ Πηγάδι» με τον επίσης αρχαίο οικισμό «Άρια» – δύο από τους οικισμούς των οποίων οι κάτοικοι κατά τον Μεσαίωνα μεταφέρθηκαν στο σημερινό Πιτυός – φέρει το όνομα «Δρίμακος ποταμός».
Κοντά στο Πιτυός, υπάρχει η περιοχή «του Σκλάβου» και η περιοχή «τα Σκλαβόσπιτα». Λίγα χιλιόμετρα πιο δυτικά, στην περιοχή μεταξύ της γειτονικής Κατάβασης και της Βολισσού, ένα μικρότερο ρυάκι, ονομάζεται «Του Δρίμη το νερό». Στο Αίπος, στο 14ο χιλιόμετρο της επαρχιακής οδού Χίου-Πιτυούς, ένας βατός χωματόδρομος οδηγεί προς την ανασκαφή του Ρημόκαστρου, όπου πολλοί ερευνητές τοποθετούν τον αρχαίο ναό στον οποίο λατρεύονταν ως ημίθεος ο Δρίμακος.
Αν και τα στοιχεία που θα βγάλουν το αφήγημα για τον Δρίμακο από τα όρια της μυθολογίας και θα το εντάξουν οριστικά στην ιστορική αλήθεια, δεν είναι ακόμα επαρκή, οι κατοπινές καταγραφές, τα τοπωνύμια και οι πρόσφατες μελέτες, δείχνουν πως ο πρώτος επιτυχημένος επαναστάτης σκλάβος της αρχαιότητας πέρασε από εδώ. Ποια να είναι τελικά η πραγματική η ιστορία του;
Βιβλιογραφία:
Στα Ρωσικά: Shishova I. A. Ancient tradition on Drimakos, Antique Society – Πρακτικά ημερίδας για τη μελέτη της αρχαιότητας, Μoscow, 1967, pp. 85-91.
Στα Ρωσικά: Shishova I. A. Slavery on Chios, Kallistov D. P. et al, Δουλεία στην περιφέρεια του αρχαίου κόσμου, Λένινγκραντ, 1968, pp. 149-192.
Στα Αγγλικά: Langerwerf, Lydia (2009), Sparta: Comparative Approaches: Chapter 9 «ARISTOMENES AND DRIMAKOS: THE MESSENIAN REVOLT IN PAUSANIAS’ PERIEGESIS IN COMPARATIVE PERSPECTIVE», pp 331-360, πάνω στις πρωτότυπες πηγές των Νυμφόδωρος ο Συρακούσιος, Ένα Ταξίδι στις Ακτές της Ασίας & Αθήναιος ο Ναυκρατής, Δειπνοσοφιστές.
Στα Αγγλικά: Theresa Urbainczyk . Slave’s revolt in Antiquety, Berkeley/Los Angeles: University of California Press, 2008, p. 30.
Στα Ελληνικά: Δέσποινα Τσαρδάκα, Η Αρχαία Οχυρωματική Εγκατάσταση στον «Παλαιόπυργο» του Πιτυός, Περιοδικό Πελλιναίο, τεύχος 48, Χίος 2009, σελ. 38-42.